Osteoartrit (OA), eklem kıkırdağının ilerleyici dejenerasyonu, subkondral kemik değişiklikleri ve sinovyal inflamasyonla karakterize, dünyada en yaygın eklem hastalığıdır. Özellikle diz, kalça, el ve omurgayı tutar. Yaşam kalitesini düşüren ağrı, sertlik ve fonksiyon kaybına yol açar. Dünya nüfusunun %10’undan fazlası OA semptomları yaşamaktadır ve 60 yaş üzeri her üç erişkinden biri bu hastalıktan etkilenir. Türkiye’de de erişkin nüfusun yaklaşık %15’i Osteoartrit (Kireçlenme) tanısı almıştır. Artan yaş, obezite, sedanter yaşam ve eklem travmaları prevalansı yükseltir. Bu rehberde OA’nın epidemiyolojisi, patofizyolojisi, risk faktörleri, klinik bulguları, tanı yöntemleri, görüntüleme, evreleme, non-farmakolojik ve farmakolojik tedaviler, cerrahi yaklaşımlar, rehabilitasyon, yaşam tarzı düzenlemeleri, hasta eğitimi ve uzun dönem yönetim stratejileri 2000+ kelimeyle detaylı olarak ele alınacaktır.

İçindekiler

1. Epidemiyoloji
2. Patofizyoloji ve Hastalık Mekanizmaları
3. Risk Faktörleri
4. Klinik Bulgular ve Semptomlar
5. Tanı Yöntemleri
6. Görüntüleme ve Evreleme
7. Non-Farmakolojik Tedaviler
8. Farmakolojik Tedaviler
9. İnjeksyonel Yaklaşımlar
10. Cerrahi Tedaviler
11. Rehabilitasyon ve Fizik Tedavi
12. Yaşam Tarzı Düzenlemeleri ve Önleme
13. Hasta Eğitimi ve Psikososyal Destek
14. Komplikasyonlar ve Komorbiditeler
15. Uzun Dönem Yönetim Stratejileri
16. Gelecek Araştırma ve Gelişmeler
17. Sonuç

1. Epidemiyoloji

Osteoartrit, dünya genelinde en sık görülen eklem hastalığı olup, tüm dejeneratif eklem rahatsızlıklarının yaklaşık %80’ini oluşturur. Global Prevalans: %10-15 aralığında olup, 50 yaş üstünde keskin artış gösterir. Yaş: 45–64 yaş grubunda %20, 65 yaş üstünde %30–40 oranında görülür. Kadınlarda erkeklere kıyasla %1,5 kat daha yaygındır. Türkiye’de erişkinlerin yaklaşık %15’i Osteoartrit (Kireçlenme) semptomları yaşamaktadır; diz artrozu en sık rapor edilendir. Ömrün uzaması ve obezite artışı, prevalansın önümüzdeki on yıllarda daha da yükselmesine yol açacak bir trend gösterir.

2. Patofizyoloji ve Hastalık Mekanizmaları

Osteoartrit (Kireçlenme), eskiden yalnızca mekanik yıpranmaya bağlı bir dejenerasyon olarak görülse de günümüzde karmaşık bir biyolojik süreç olduğu anlaşılmıştır. Temel patolojik olaylar:

Kıkırdak Bozulması: Matriks metalloproteinaz (MMP) aşırı ekspresyonu, aggrekanaz aktivitesiyle proteoglikan ve kollajen yıkımı.
Subkondral Kemik Değişiklikleri: Kemik plak büyümesi (osteofit oluşumu), subkondral skleroz ve kist oluşumu.
Sinovyal İnflamasyon: Düşük dereceli kronik inflamasyon; sinovyal hücrelerden IL-1, TNF-α, IL-6 salınımı eklem kapsülünde irritasyon.
Mekanik Stres: Artan yüklenme, eklem yüzeyinde mikrofraktür ve ağrısal uyaran yaratarak hastalık progresyonunu hızlandırır.
Sinovyum-Doku Etkileşimi: Sinovyal hücreler kıkırdak parçacıklarını fagosite ederek pro-inflamatuvar döngü oluşturur.

Bu biyomekanik ve biyokimyasal süreçlerin etkileşimi, eklem yüzeyinin bozulmasına ve semptomların başlamasına yol açar. Erken evrede hücre dışı matriks proteolizi, ilerleyen safhada kıkırdak erozyonu ve subkondral kemik değişiklikleri belirgindir.

3. Risk Faktörleri

Osteoartrit (Kireçlenme) gelişiminde hem modifiye edilebilir hem de modifiye edilemeyen faktörler rol oynar:

3.1. Modifiye Edilemeyen Faktörler

Yaş: Artan yaş, hücresel rejenerasyon kabiliyetini düşürür.
Cinsiyet: Kadınlarda menopoz sonrası östrojen azalmasına bağlı risk artar.
Genetik: Aile öyküsü, GDF5, SMAD3 gibi gen polimorfizmleriyle ilişkili bulunmuştur.
Anatomi: Konjenital eklem deformiteleri, malalignment (varus/valgus) predispoze eder.

3.2. Modifiye Edilebilir Faktörler

Obezite: Her bir VKİ artışı diz eklemindeki yükü %4 kat artırır; sistemik inflamatuvar adipokin salınımı da kıkırdağı etkiler.
Eklem Yaralanmaları: Menisküs yırtıkları, bağ lezyonları ve kırık sonrası OA riski yükselir.
Mesleki ve Sportif Yüklenme: Tekrarlayan zorlayıcı hareketler, ağırlık taşıma, zorlayıcı çömelme/çökme pozisyonları eklemde mikrotravmaya yol açar.
Metabolik Sendrom: İnsülin direnci, lipid bozuklukları ve inflamasyon eklem sağlığını etkiler.
Vitamin D Eksikliği: Kemik sağlığı ve kıkırdak hücre fonksiyonu için kritik rol oynar.

4. Klinik Bulgular ve Semptomlar

Osteoartrit (Kireçlenme) temel semptomları; ağrı, eklem sertliği, fonksiyon kaybı ve krepitasyonlardır. Bölgeye göre tipik özellikler:

Diz Osteoartriti: Yürüme ağrısı, merdiven inip çıkmada zorlanma, medial veya lateral eklem hattı ağrısı, kilitlenme hissi.
Kalça Osteoartriti: Kasık ve uyluk ön yüzünde ağrı, içe doğru yürürken kısıtlılık, skolyoz ve antalgik yürüyüş.
El Osteoartriti: Distal interfalangeal eklem nodülleri (Heberden nodülleri), proksimal nodüller (Bouchard nodülleri), başparmak bazisi ağrısı.
Omurga (Servikal/Lomber): Boyun/ bel ağrısı, hareket kısıtlılığı, radiküler semptomlar.

Sabah sertliği tipik olarak 30 dakikadan kısa sürer. Ağrı, dinlenme ve aktivite ile değişir: başlangıç ağrısı, aktivite esnasında şiddetlenme, dinlenince azalır; ilerleyen OA’da istirahat ağrısı ve uyku bölünmesine yol açabilir. Krepitasyon, eklem hareketi esnasında kıkırdak parçacıklarının sesi olarak duyulur.

5. Tanı Yöntemleri

Osteoartrit (Kireçlenme) tanısı öncelikle klinik öykü ve fizik muayene ile konur. Destekleyici testler:

Fizik Muayene: Eklem hattı hassasiyeti, hareket açıklığı değerlendirmesi, crepitus, stabilite testleri.
Laboratuvar Testleri: Ekleme özgü inflamasyon düşük düzeyde; EOS, CRP genellikle hafif artmış olabilir. Romatoid faktör, ANCA ve diğer otoimmün belirteçler negatiftir.
Radyografi: Eklemler arası boşluk daralması, subkondral skleroz, osteofit, subkondral kist belirlenmesi.
Ultrasonografi: Sinovyal kalınlaşma, kıkırdak inceleşmesi ve minimal effüzyon tespitinde yardımcı.
MRI: Erken kıkırdak değişiklikleri, kemik ödemi, sinovyal inflamasyon ve menisküs lezyonları göstergesi.
BT: Subkondral kemik patolojilerini ayrıntılı inceleme.

6. Görüntüleme ve Evreleme

Osteoartrit (Kireçlenme) evrelemesi röntgen bulgularına göre Kellgren–Lawrence skoru ile yapılır:

Grade 0: Radyografik değişiklik yok.
Grade 1: İnce osteofitik çizgi; patolojik kesin değil.
Grade 2: Kesin osteofit varlığı ve minimal eklem çizgisi daralması.
Grade 3: Orta derecede eklem çizgisi daralması, birkaç osteofit, subkondral skleroz ve kist oluşumu.
Grade 4: Şiddetli eklem çizgisi daralması, büyük osteofitler, yaygın subkondral skleroz ve kistler.

MRI bazlı Whole-Organ Magnetic Resonance Imaging Score (WORMS) gibi semiquantitative skorlama sistemleri kıkırdak, kemik ve sinovyal değişimleri değerlendirmede araştırma düzeyinde kullanılmaktadır.

7. Non-Farmakolojik Tedaviler

Osteoartrit (Kireçlenme) yönetiminde temel adım yaşam tarzı ve rehabilitasyon müdahaleleridir:

Kilo Kaybı ve Beslenme: Her %5 vücut ağırlığı azalımı diz OA’da ağrıyı %20 azaltır. Akdeniz diyeti ve düşük glisemik indeksli beslenme önerilir.
Fiziksel Aktivite: Haftada ≥150 dakika düşük-orta yoğunluklu aerobik egzersiz (yürüyüş, yüzme), eklem çevresi kas kuvvetini destekleyici güçlendirme egzersizleri.
Ortez ve Yardımcı Cihazlar: Dizlik, baston veya yürüteç eklemi destekleyerek yükü azaltır.
Termoterapi: Sıcak kompres veya soğuk uygulama ağrı ve sertliği hafifletir.
Manual Terapi ve Akupunktur: Bazı hastalarda eklemi mobilize eden yöntemler ve akupunktur ağrı kontrolüne yardımcı olabilir.
Elektrik Stimülasyonu (TENS): Lokal analjezik etki için kullanılır.

8. Farmakolojik Tedaviler

Semptomatik ağrı ve inflamasyonu azaltmaya yönelik ilaçlar:

Parasetamol: Hafif-orta şiddetli ağrıda ilk seçenek; hepatotoksisiteye dikkat.
NSAİİ’ler: İbuprofen, naproksen, diklofenak; seçici COX-2 inhibitörler (selekoksib) gastrointestinal yan etkileri azaltır.
Topikal NSAİİ’ler: Diklofenak jeli lokal uygulama ile sistemik yan etkileri minimize eder.
Opioidler: Kısa dönem, şiddetli ağrılarda; bağımlılık ve tolerans riski nedeniyle sınırlı kullanım.
TramadoL: Orta şiddetli ağrı için; yanı sıra SNRI etkisi.
Duloksetin: SNRI; kronik ağrı yönetiminde etkin olduğu gösterilmiştir.

9. İnjeksyonel Yaklaşımlar

Ekleme doğrudan uygulanan tedaviler:

Hiyalüronik Asit Enjeksiyonları: Viskoziteyi artırarak mekanik lubrikasyon sağlar; 3–5 haftalık etki süresi.
Kortikosteroid Enjeksiyonları: Sinovyal inflamasyonu geçici olarak baskılar; 3–6 aydan fazla sık tekrar önerilmez.
PRP (Platelet Rich Plasma): Büyüme faktörleri salınımıyla kıkırdak iyileşmesini destekleyebilir; deneysel aşamada.
DJD Blocking: Deneysel biyolojik ajanlar ve gen terapisi uygulamaları klinik araştırma safhasında.

10. Cerrahi Tedaviler

İlaç ve konservatif tedavilere cevap vermeyen ileri evre OA’da cerrahi seçenekler:

Artroskopi: Sinovektomi, debridman ve serbest kıkırdak fragmentlerin çıkarılması; genç hastalarda sınırlı fayda.
Osteotomi: Ekleme yük dengesi sağlamak için kemik kesisi ve yeniden hizalama; dizde varus/valgus deformitelerinde tercih edilir.
Yarı-Protezi: Diz veya kalçanın bir bölgesini replike eden kısmi protezler; selektif vakalar için.
Total Eklem Protezi (TEP): İleri OA’da diz ve kalça ekleminde en etkili ağrısızlık ve fonksiyonel iyileşme sağlayan yöntem.

11. Rehabilitasyon ve Fizik Tedavi

Cerrahi sonrası ve konservatif tedavide rehabilitasyon hayati önem taşır:

Ağırlık Dengeleme Egzersizleri: Denge tahtası, tek bacak standı, proprioseptif eğitim.
Güçlendirme: Quadriceps, hamstring ve gluteal kasları güçlendiren direnç egzersizleri.
Esneklik: Hamstring ve quadriceps germe, kalça fleksör ve adduktor germe.
Sualtı Terapisi: World—rehabilitasyon havuzunda su içindeki düşük yüklenme avantajı.
Bobath ve PNF Teknikleri: Ekleme özgü hareket desenleri ve neuromusküler yeniden eğitim.

12. Yaşam Tarzı Düzenlemeleri ve Önleme

Erken Müdahale: Eklem destek programları, obezite kontrolü ve riskli aktivitelerden kaçınma.
Egzersiz Reglamenti: Haftada en az 3 gün 30 dakika yürüme, yüzme veya bisiklet.
Kilo Yönetimi: Her %5 vücut ağırlığı azalımı ağrıyı %20 azaltır.
Eklem Koruma Teknikleri: Çömelirken sandalyeye oturma, kaldırma sırasında dizden bükme, ergonomik ev düzeni.
Ayakkabı Seçimi: Destekleyici taban, şok emici özellikler yürüme yükünü azaltır.

13. Hasta Eğitimi ve Psikososyal Destek

Osteoartrit (Kireçlenme), fiziksel ve psikolojik yük getiren bir hastalıktır. Eğitim ve destek programları:

Hastalığı Anlama: Patofizyoloji, semptom kontrolü ve tedavi beklentileri hakkında eğitim.
Yönetim Becerileri: Egzersiz teknikleri, ağrı günlüğü, ilaç kullanım planlaması.
Destek Grupları: Sosyal etkileşim, deneyim paylaşımı ve moral desteği sağlar.
Psikolojik Danışmanlık: Depresyon, anksiyete ve uyku bozukluklarının yönetimi.

14. Komplikasyonlar ve Komorbiditeler

Osteoartrit (Kireçlenme)’nın hem eklem hem de genel sağlık üzerindeki etkileri:

Düşme ve Kırık Riski: Mobilite azalması, osteoporoz ko-morbiditesi artırır.
Metabolik Sendrom: Aktivite kısıtlılığı obezite ve insülin direncine katkı sağlar.
Kronik Ağrı Sendromu: Merkezi duyarlılık artışı, fibromiyalji benzeri semptomlar.
Kardiyovasküler Hastalık: Sedanter yaşam, inflamasyon ve metabolik bozukluklar riski yükseltir.

15. Uzun Dönem Yönetim Stratejileri

Kronik progresif OA’da izlem ve yönetim:

Düzenli Klinik Değerlendirme: Ağrı skoru (VAS), fonksiyon skoru (WOMAC), fizik muayene.
Görüntüleme Takibi: Radyografi 1–2 yılda bir; semptomatik ilerleme durumunda MRI.
Rehabilitasyon Programı: Sürekli güncellenen egzersiz ve fizik tedavi planı.
İlaç Rejimi Değerlendirmesi: Etkinlik ve yan etki takibi ile doz ve ilaç değişiklikleri.
Ara Müdahaleler: İnjeksyonel tedaviler veya cerrahi planlaması belirtilere göre yapılır.

16. Gelecek Araştırma ve Gelişmeler

Osteoartrit (Kireçlenme) araştırmalarındaki yeni yaklaşımlar:

Biyoaktif Moleküller: MMP inhibitörleri, aggrekanaz baskılayıcı ajanlar.
Gen ve Hücresel Terapiler: Kıkırdak kök hücre nakli, gen transferi ve büyüme faktörleri uygulamaları.
Hücresel Biyobelirteçler: Sinovyal sıvı ve serumda kıkırdak yıkım ürünlerinin ölçümü.
Yapay Zeka Destekli Görüntüleme: Otomatik radyografik skorlamalar ve progresyon tahmini.
3D Biyoyazdırma: Kıkırdak replasmanı için biyomalzemelerle özelleştirilmiş eklem parçaları.

17. Sonuç

Osteoartrit, hem mekanik hem de biyolojik bileşenleri içeren karmaşık bir eklem hastalığıdır. Erken tanı, risk faktörlerinin modifikasyonu, yaşam tarzı değişiklikleri, non-farmakolojik ve farmakolojik tedavilerin kombinasyonu, uzun dönem fonksiyonel bağımsızlık ve yaşam kalitesi için kritik önem taşır. İleri vakalarda cerrahi ve injeksiyonel yaklaşımlar hastaların mobilitesini ve ağrı kontrolünü artırır. Gelecekte gen terapileri, hücresel yaklaşımlar ve AI destekli tanı sistemleri Osteoartrit (Kireçlenme) yönetimini dönüştürebilir. Sağlık Ağı olarak bizler, osteoartrit yönetimindeki en güncel kanıta dayalı kılavuz ve yenilikçi tedavi stratejilerini sizlerle paylaşmaya devam edeceğiz.