Sağlık Okuryazarlığı Nedir? Dünyada ve Türkiye’de Okuryazarlık Oranı

Sağlık Okuryazarlığı Nedir? Dünyada ve Türkiye’de Okuryazarlık Oranı..

Bugün tüm toplumlarda sağlık okuryazarlığı kavramı güncelliğini korumaktadır. Sağlık alanında kullanılan teknolojiler hızla yaygınlaşmakta ve bir şekilde hayatımıza girmektedir. Bu alandaki en büyük yeniliklerden bir tanesi giyilebilir sağlık teknolojileridir. Giyilebilir teknoloji ürünleri arasında akıllı saatler, vücut sensörleri, akıllı gözlük, elektronik giyim eşyası, mücevher ve kişisel video kayıt cihazları gibi teknolojiler gösterilebilir. Ayrıca, bilgiye erişimin kolaylaşması, yaşam sürelerinin uzaması, yeni hastalıkların ortaya çıkması, kronik hastalıkların artması gibi 21. yüzyıldaki gelişmeler ile yaşanan değişimler de sağlık okuryazarlığı kavramının önemini arttırmıştır. Özellikle küreselleşme ve kentleşme ile toplumların daha da karmaşıklaşması, insanların sağlık konusunda yanlış bilgilere maruz kalmaları gibi etkenler sağlık okuryazarlığını zorunlu kılmıştır. Çünkü güçlü sağlık okuryazarlığı becerilerine sahip bireyler, daha iyi sağlık hizmetinden yararlanırken, daha zayıf becerilere sahip bireyler ise daha riskli davranışlara girebilmektedir.

Sağlık okuryazarlığı (Health Literacy) kavramı ile ilgili alanyazın incelendiğinde birçok araştırmada bu kavramın/terimin tanımlandığı görülmektedir. Sağlık okuryazarlığı kavramı ilk kez 1974 tarihli “Sosyal Politika Olarak Sağlık Eğitimi” (Health Education as Social Policy) başlıklı araştırmada tanımlanmıştır. Sağlığın geliştirilmesi konusundaki anlayışı artırma potansiyeline sahip yeni bir kavram olarak 20. yüzyılın ikinci yarısında alanyazında yerini almıştır. Bu kavrama ilgi, başta ABD olmak üzere, Kanada, Avrupa ve diğer gelişmekte olan ülkelerde önemli düzeyde artmıştır. Özellikle son yıllarda gelişmiş ülkelerde bu ilginin daha da arttığı görülmektedir. Sağlık okuryazarlığı kavramına olan bu ilgi, “sağlık bakımı”, “sağlığın teşviki ve geliştirilmesi” ve “eğitim” olarak üç önemli alanda gelişmiştir.

Sağlık okuryazarlığı, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından bireylerin “sağlığını geliştirecek ve sürdürecek şekilde bilgiye erişme, anlama ve kullanma” becerilerini belirleyen bilişsel ve sosyal beceriler olarak tanımlanmıştır. Bireylerin uygun sağlık kararlarını vermek için gereken temel sağlık bilgilerini ve hizmetlerini alma, işleme ve anlama kapasitesine sahip olmasıdır. Ayrıca, insanların sağlık ortamında etkin bir şekilde çalışması için ihtiyaç duydukları bir dizi beceriyi ifade etmektedir. Bu beceriler arasında metni okuyabilme, anlama, belgelerdeki bilgileri bulma ve yorumlamadır. Bir başka deyişle sağlık okuryazarlığı; bireyin sağlığını koruyucu, geliştirici ve bozulan sağlığını iyileştirici şekilde temel sağlık ve ilişkili bilgileri ve hizmetleri edinebilme, yorumlayabilme, anlayabilme ve bunlara ilişkin olarak harekete geçebilme kapasitesi olarak ele alınmaktadır. Amerikan Tıp Derneği (The American Medical Association-AMA) sağlık okuryazarlığını, uygun sağlık kararları almak ve tedavi için talimatları takip etmek için gerekli temel sağlık bilgi ve hizmetlerini elde etme, işleme ve anlama yeteneği olarak tanımlamıştır. Ülkemizde ise T.C. Sağlık Bakanlığı (SB) Sağlığın Teşviki ve Geliştirilmesi Sözlüğünde sağlık okuryazarlığı, birey(ler)in kişisel yaşam tarzını ve yaşam koşullarını değiştirerek kişisel sağlığı ve toplum sağlığını iyileştirmek amacıyla harekete geçmek için bir bilgi, kişisel beceri ve güven düzeyine ulaşılması olarak tanımlamıştır.

Sağlık okuryazarlığının kendisi, okuryazarlığın daha genel düzeylerine bağımlı görülmüştür. Okuryazarlık durumunun zayıf olması; insanların kişisel, sosyal ve kültürel gelişimini sınırlandırarak, sağlık okuryazarlığına engel olarak görülmüş ve kişilerin sağlığını doğrudan etkileyebileceği vurgulanmıştır. Bu tanımların ortak bir özelliği, uygun sağlık kararları almak için gerekli sağlık bilgisi ve hizmetlerini elde etme, işleme ve anlama becerilerine odaklanmasıdır. Sağlık okuryazarlığı okuryazarlık ile bağlantılıdır. İnsanların hastalık önleme, sağlığın teşviki ve geliştirilmesi ile ilgili günlük yaşamda karar alabilmesi için önemlidir. Sağlık bilgilerine erişmek, anlamak, değerlendirmek ve uygulamak için bilgi, motivasyon ve yeterlilik gerektirir. Bu anlamda sağlık okuryazarlığı, bireyler, aileler ve topluluklar için yaşam boyunca sağlık ve sağlıklı yaşam hedeflerine ulaşmak için birçok ortamda kullanılmaktadır.

Sağlık okuryazarlığı; işlevsel/fonksiyonel, iletişimsel/etkileşimli ve eleştirel okuryazarlık becerileri olmak üzere üç düzeyde sınıflandırmıştır. Bu sınıflama, sağlık okuryazarlığında en kabul gören görüştür. İşlevsel/Fonksiyonel sağlık okuryazarlığı (Functional Health Literacy): Sağlık riskleri ve sağlık sisteminin nasıl kullanılacağına ilişkin olgusal bilgilerin iletilmesine dayanan geleneksel sağlık eğitiminin sonucunu yansıtmakta ve genellikle bireysel yarar sağlamaktadır. Etkileşimli/İnteraktif sağlık okuryazarlığı (İnteractive Health Literacy): Bu yaklaşım, kişisel kapasitenin geliştirilmesine, motivasyonun ve özgüvenin artırılmasına yönelik olup yine bireysel fayda sağlamaktadır. Eleştirel/Kritik sağlık okuryazarlığı (Critical Health Literacy): Bu yaklaşım içinde; sağlık eğitimi, bilginin iletişimi, sağlığın; sosyal, ekonomik ve çevresel belirleyicileri ele alınmakta, bireyin becerileri geliştirilmektedir. Burada, bireyin yararı olmakla beraber toplum yararıyla da ilişkilendirilmiştir.

Sağlık okuryazarı ise kişinin kendi sağlığını, ailesinin ve topluluğunun sağlığını hangi faktörlerin etkilediğini anlamak ve onlara nasıl hitap edeceğini bilmek anlamına gelmektedir. Yeterli düzeyde sağlık okuryazarı olan birey, kendi sağlığı için sorumluluk alma yeteneğine sahiptir ve sağlıkla ilgili devam eden yeni süreçlere uyum sağlayabilmektedir.

Sağlık okuryazarlık seviyelerini ölçmeye yönelik yapılan çalışmaları incelediğimizde, sağlık okuryazarlığı dört düzeyde temellendirilmiştir. Bu düzeyler; yetersiz sağlık okuryazarlık, sorunlu/sınırlı sağlık okuryazarlık, yeterli sağlık okuryazarlık ve mükemmel sağlık okuryazarlıktır. Bu kapsamda sağlık okuryazarlık seviyelerinin ölçülmesine yönelik yapılan araştırma sonuçları aşağıda verilmiştir.

 Sağlık okuryazarlık düzeylerinde:

ABD %14,0, Avrupa % 12,4, Türkiye %24,5 oranında “yetersiz” sağlık okuryazarlığı seviyesinde;

ABD %53,0, Avrupa %35,2, Türkiye %40,1 oranında “sorunlu/sınırlı” sağlık okuryazarlığı seviyesinde;

ABD %22,0, Avrupa %36,0, Türkiye %27,8 oranında “yeterli” sağlık okuryazarlığı seviyesinde;

ABD %12,0, Avrupa %16,0 Türkiye %7,6 oranında “mükemmel” sağlık okuryazarlığı seviyesindedir.