İnflamatuvar bağırsak hastalıkları (IBD), bağırsak mukozasında kronik, yeniden eden inflamasyonla karakterize iki ana hastalığı içerir: Crohn hastalığı (CH) ve ülseratif kolit (ÜK). Bu hastalıklar, karın ağrısı, kanlı ishal, kilo kaybı, yorgunluk gibi sistemik ve lokal semptomlarla seyreder. Dünya genelinde 6 milyonun üzerinde kişinin etkilendiği İnflamatuvar Bağırsak Hastalıkları (IBD)’nin sıklığı, batı ülkelerinde artış eğilimindedir. Ülkemizde epidemiyoloji çalışmaları, 100.000’de 40–60 vaka prevalansı göstermektedir. Bu makalede İnflamatuvar Bağırsak Hastalıkları (IBD)’nın tanımı, epidemiolojisi, patofizyolojisi, risk faktörleri, klinik bulgular, tanı yöntemleri, farmakolojik ve cerrahi tedavi yaklaşımları, beslenme önerileri, komplikasyon yönetimi, hasta eğitimi ve uzun dönem takip stratejileri detaylı olarak ele alınacaktır.

İçindekiler

1. Tanım ve Etiyoloji
2. Epidemiyoloji ve Coğrafi Farklılıklar
3. Patofizyoloji
4. Risk Faktörleri
5. Klinik Bulgular ve Hastalık Seyri
6. Tanı Yöntemleri
7. Hastalık Şiddeti ve Sınıflama
8. Farmakolojik Tedavi
9. Non-Farmakolojik Yaklaşımlar
10. Cerrahi Endikasyonlar ve Yöntemler
11. Beslenme ve Diyet Önerileri
12. Komplikasyonlar ve Ekstrintestinal Bulgular
13. Hasta Eğitimi ve Yaşam Kalitesi Yönetimi
14. Uzun Dönem Takip ve Remisyon
15. Sonuç

1. Tanım ve Etiyoloji

İnflamatuvar Bağırsak Hastalıkları (IBD) iki alt tipte incelenir:

Crohn Hastalığı (CH): Ağızdan anüse kadar tüm gastrointestinal sistemi tutabilir, transmural inflamasyon, fistül ve striktür riskine sahiptir.
Ülseratif Kolit (ÜK): Sadece kolonda ve rektumda yüzeyel mukozal inflamasyon yapar, kesintisiz lezyonlar tipiktir.

Etiyolojide genetik yatkınlık, immün yanıt bozuklukları, bağırsak mikrobiyotasındaki disbiyozis ve çevresel tetikleyiciler (sigara, diyet, ilaçlar) rol oynar.

2. Epidemiyoloji ve Coğrafi Farklılıklar

İnflamatuvar Bağırsak Hastalıkları (IBD) prevalansı, Kuzey Amerika ve Batı Avrupa’da en yüksek olup 100.000’de 300-400 vaka prevalansı gözlenir. Doğu Avrupa ve Asya’da artış trendi mevcutken, genel prevalans 100.000’de 40-50 arasındadır. Türkiye verileri, son yıllarda izlenen artışla 100.000’de 60-80 arasındadır. CH ve ÜK oranları eşit yakın olmakla birlikte, CH erkeklerde hafif üstünlük, ÜK kadınlarda az farkla daha fazla görülmektedir.

3. Patofizyoloji

Patogenezde temel dört unsur etkileşir:

Genetik Faktörler: NOD2, ATG16L1, IL23R gibi gen mutasyonları predispozisyon sağlar.
Bağırsak Mikrobiyotasının Rolü: Disbiyozis, patojenlerin mukozal bariyeri geçmesine izin verir.
İmmün Sistem Yanıtı: Overreaktif T hücreleri, Th1, Th17 sitokinleri (TNF-α, IL-6) inflamasyonu sürdürür.
Mukozal Bariyer Bozukluğu: Mukoza geçirgenliği artar, bakteriyel translokasyon inflamasyonu kronikleştirir.

4. Risk Faktörleri

İnflamatuvar Bağırsak Hastalıkları (IBD) riskini artıran faktörler:

Genetik Aile Öyküsü: Birinci derece akrabada IBD varlığı riski 3-5 kat yükseltir.
Sigara: CH’de kötüleştirici, ÜK’de koruyucu etki gösterebilir.
Batı Tipi Diyet: Yüksek yağ, düşük lifli beslenme IBD riskini artırır.
Antibiyotik Kullanımı: Erken yaş antibiyotik maruziyeti disbiyozise katkı sağlar.
Stres: Hastalık alevlenmelerini tetikler, semptom şiddetini artırır.
Mikrobiyota Bozukluğu: Azalmış faydalı bakteri çeşitliliği.

5. Klinik Bulgular ve Hastalık Seyri

İnflamatuvar Bağırsak Hastalıkları (IBD)’da semptomlar hastalık tipine ve tutulum bölgesine göre çeşitlenir:

CH: Karın ağrısı (ileuma bağlı sağ alt kadran ağrısı), kronik ishal, kilo kaybı, ateş, fistül ve abses oluşumu.
ÜK: Kanlı mukuslu ishal, kramp tarzı karın ağrısı, sürekli tuvalet ihtiyacı, rektal kanama.

Hastalık seyri remisyon ve alevlenme dönemleriyle karakterizedir. Alevlenme şiddeti hafif, orta ve ağır olarak sınıflandırılır ve tedavi protokolleri buna göre şekillenir.

6. Tanı Yöntemleri

Tanıda kolonoskopi, görüntüleme ve laboratuvar incelemeleri birlikte değerlendirilir:

Endoskopi (Kolonoskopi): Mukoza görünümü, biyopsi örnekleriyle histopatolojik tanı.
BT/MR Enterografi: İnce bağırsak tutulumunu, fistül ve abseleri gösterir.
Capsule Endoskopi: Küçük bağırsakta mukoza lezyonlarını tespit eder.
Laboratuvar Testleri: Tam kan sayımı (anemi), CRP, ESR, fekal kalprotektin (mukozal inflamasyon markerı).
Serolojik Markerlar: pANCA (ÜK), ASCA (CH) destekleyici olabilir.

7. Hastalık Şiddeti ve Sınıflama

Hastalık aktivitesi sıklıkla klinik skorlama sistemleri ile değerlendirilir:

Crohn Hastalığı Aktiflik İndeksi (CDAI): Semptom, laboratuvar ve antropometrik parametrelere göre puanlama.
Mayo Skoru (ÜK): Dört bileşenli skorbıl (stool frekansı, rektal kanama, endoskopik görünüm, global doktor değerlendirmesi).

8. Farmakolojik Tedavi

İnflamatuvar Bağırsak Hastalıkları (IBD)tedavisinde amaç remisyon induksiyonu ve sürdürülmesidir. İlaç grupları:

8.1. Aminosalisilatlar

5-ASA (Sülfasalazin, Mesalazin): Hafif-orta ÜK ve CH distal lezyonlarında kullanılır.

8.2. Kortikosteroidler

Prednizon, Budesonid: Alevlenme döneminde hızlı inflamasyon baskılaması sağlar, uzun dönem yan etkileri nedeniyle sürdürülmez.

8.3. İmmünsüpresifler

Azatioprin, Metotreksat, Siklosporin: Steroid tasarrufu ve remisyon sürdürme amacıyla kullanılır.

8.4. Biyolojik Ajanlar

Anti-TNF-α: İnfliksimab, Adalimumab, Certolizumab (şiddetli CH ve ÜK).
Anti-Integrin (Vedolizumab): Bağırsak spesifik integrin blokajı.
Anti-IL-12/23 (Ustekinumab): CH’de inflamasyonu baskılar.

8.5. JAK İnhibitörleri

Tofacitinib: Orta-şiddetli ÜK remisyonunda kullanılır.

9. Non-Farmakolojik Yaklaşımlar

Beslenme Danışmanlığı: Özellikle CH’de daralma riskini azaltmak için düşük posalı diyet.
Probiotik ve Prebiyotikler: Mikrobiyota dengesinin iyileştirilmesi amaçlı destekler.
Stres Yönetimi: Psikoterapi, meditasyon, yoga ile alevlenme sıklığı azaltılabilir.
Sigara Bırakma: CH’de hastalık seyrini olumlu etkiler.

10. Cerrahi Endikasyonlar ve Yöntemler

Cerrahi genellikle medikal tedaviye yanıt vermeyen komplikasyonlar için gereklidir:

CH: Fistül, abse, striktür, perforasyon, inatçı semptomlar için rezeksiyon veya stoma.
ÜK: Toksik megakolon, refrakter kanama, malignite şüphesi veya malign alterasyonu (proktokolektomi + ileostomi).

11. Beslenme ve Diyet Önerileri

Çalışan Bağırsak: Orta zincirli trigliserit kullanımı, az posalı beslenme.
Malnütrisyon Riskine Karşı: Enteral veya parenteral beslenme takviyeleri.
Vitamin ve Mineral Takviyeleri: D vitamini, B12, demir, folat eksikliği izlenmeli.
Probiyotik Destek: Lactobacillus, Bifidobacterium türleri remisyona katkı sağlayabilir.

12. Komplikasyonlar ve Ekstrintestinal Bulgular

Ekstrintestinal: Artrit, üveit, pioderma gangrenosum, PSC, osteoporoz.
Medikal Tedavi Yan Etkileri: Kortikosteroid osteoporozu, biyolojikte infüzyon reaksiyonları.

13. Hasta Eğitimi ve Yaşam Kalitesi Yönetimi

İlaç uyumu ve yan etki farkındalığı eğitimi.
Bazı semptomları izleme, alevlenme erken uyarı işaretleri tanıma.
Beslenme, egzersiz ve stres yönetimi programlarına yönlendirme.
Psikolojik destek, hasta grupları ve online kaynaklara erişim.

14. Uzun Dönem Takip ve Remisyon

Yıllık kolonoskopi (ÜK sigara olmayanlarda 8 yılda bir, CH’de endikasyon bazlı).
Periyodik görüntüleme ve lab parametreleri (CRP, ESR, fecal kalprotektin).
Hastalık aktivite skorlarıyla remisyon ve alevlenme kontrolü.
Tedavi planının düzenli revizyonu ve biyolojik ajan gereksinimi değerlendirmesi.

15. Sonuç

İnflamatuvar Bağırsak Hastalıkları (IBD), multidisipliner ve bireye özgü stratejiler gerektiren kronik durumlar olup erken tanı, uygun farmakolojik ve non-farmakolojik yaklaşımlar, cerrahi endikasyonların zamanında belirlenmesiyle semptomlar kontrol altına alınabilir. Beslenme desteği, hasta eğitimi, psikososyal destek ve uzun dönem izlem programları, remisyon sürelerini uzatır ve yaşam kalitesini iyileştirir. Sağlık Ağı olarak bizler, İnflamatuvar Bağırsak Hastalıkları (IBD)’da en güncel kanıta dayalı rehberleri ve kapsamlı yönetim önerilerini sizlerle paylaşmaya devam edeceğiz.